Kwetsbaarheden van rechtsstatelijke waakhonden in beeld
Dit rapport onderzoekt hoe stevig Nederlandse democratische waakhonden zijn verankerd. We brengen juridische, organisationele en financiële kwetsbaarheden van negentien waakhonden van de democratie in kaart .
Samenvatting
Ontwikkelingen in andere landen laten zien hoe snel tegenmachten kunnen worden uitgehold. Ook in Nederland rijst de vraag hoe stevig onze democratische waakhonden zijn verankerd. Dit rapport brengt hun kwetsbaarheden systematisch in kaart. We onderzoeken negentien organisaties die een controlerende of beperkende functie vervullen ten opzichte van de uitvoerende macht, of een belangrijke rol spelen in het democratische proces. Voor elke organisatie beschrijven we in een fiche indicatoren van de juridische, organisationele en financiële autonomie.
Juridische waarborgen scoren goed op de door ons gehanteerde indicator, maar bij de organisationele en financiële waarborgen is dat minder het geval. De meeste waakhonden hebben een wettelijke of grondwettelijke basis die hun positie formeel beschermt. Dit maakt het voor het kabinet of individuele ministers lastig om een waakhond af te schaffen. Tegelijkertijd hebben ze in veel gevallen wel invloed op de benoeming van bestuurders en kunnen de budgetten relatief eenvoudig worden aangepast.
Bij organisaties in de controlerende sfeer vallen de beperkte organisationele en financiële waarborgen op. Omdat de Inspectie Justitie & Veiligheid ressorteert onder het ministerie van Justitie en Veiligheid, is de financiële en organisationele autonomie relatief beperkt. Daarnaast kent de benoemingsprocedure van de Nationale Ombudsman, die door de Tweede Kamer wordt benoemd, nauwelijks beperkingen. Tot slot hebben de Autoriteit Persoonsgegevens, het College voor de Rechten van de Mens, het Huis voor Klokkenluiders en de Rijksrecherche geen afzonderlijke (niet-departementale) begroting, noch een eigen artikel op een departementale begroting.
In de rechterlijke sfeer valt breder op dat de rechterlijke macht, ondanks haar centrale rol in de democratische rechtsstaat, geen afzonderlijke begroting kent. Wel zijn er per organisatie in de rechterlijke sfeer verschillende waarborgen ingebouwd omwille van de financiële autonomie. Verder zijn de waarborgen in de benoemingsprocedure van de Raad van State relatief licht, en hebben ministers relatief veel invloed op de benoemingen bij organisaties die zich richten op de toegang tot het recht. Van alle onderzochte organisaties springt het Juridisch Loket het meest in het oog. Het Juridisch Loket is niet wettelijk geborgd, de minister heeft via de benoeming van de Raad van Toezicht invloed op de benoeming van het bestuur en het Juridisch Loket is voor financiering afhankelijk van subsidie van het ministerie van Justitie en Veiligheid.
Ook bij organisaties in de informerende sfeer zijn de waarborgen rondom benoemingen en budgetten in een aantal gevallen beperkt. Bij de Kiesraad vallen de relatief geringe waarborgen in de benoemingsprocedures op. Bij het CBS en het CPB zijn er beperkte waarborgen met betrekking tot zowel benoemingen als budgetten. Het Commissariaat voor de Media en de NOS kennen geen afzonderlijke (niet-departementale) begroting, noch een eigen artikel op een departementale begroting.
Dankwoord
Dit rapport is mede mogelijk gemaakt door vele betrokkenen die ons voorafgaand en gedurende het traject van waardevolle expertise en inzichten hebben voorzien. We willen hen op deze plek graag hartelijk bedanken. Wij noemen de onderstaande personen graag in het bijzonder:
Arjan van der Meer - Communicatieadviseur Centraal Bureau voor de Statistiek
Eva Stolk - Beleidsadviseur Commissariaat voor de Media
Kutsal Yesilkagit - Hoogleraar bestuurskunde Universiteit Leiden
Lotte Rooijendijk - Projectleider Transparency International
Marco Sluijter - Amnesty International
Maurits Barendrecht - Adviseur Hague Institute for Innovation of Law
Medewerkers van de Inspectie Justitie en Veiligheid
Michiel van Nispen - Lid Tweede Kamer
Sara Blink - Beleidsadviseur Commissariaat voor de Media
Stravos Zouridis - Hoogleraar Politiek en Bestuur Tilburg University; lid evaluatiecommissie Autoriteit Persoonsgegevens